Οκτώ βιβλία για το «πώς φτάσαμε ως εδώ»

Τη στιγμή που γράφονται τούτα τα λόγια βρισκόμαστε στην 23η μέρα της βάρβαρης εισβολής των Ρωσικών στρατευμάτων στην Ουκρανία. Βρισκόμαστε μάλιστα σε μια από τις χειρότερες στιγμές του βρώμικου αυτού πολέμου, αφού η μαζική δολοφονία αμάχων είναι πλέον στρατηγική επιλογή του Κρεμλίνου.

Απέναντι στον πόλεμο, στην καταστροφή και στον ανθρώπινο πόνο σε τέτοια κλίμακα, τι μπορούν να κάνουν τα βιβλία; Εύλογα αναρωτιέται κανείς, κατεβάζοντας το βλέμμα από τα δελτία ειδήσεων με ένα αίσθημα ανημπόριας κι ενοχής. Πράγματι, ούτε κοιτώντας, ούτε μελετώντας, ούτε συζητώντας, μπορείς να βοηθήσεις τους πολιορκημένους της Μαριούπολης, του Χάλκοβο ή του Κιέβου.

Διαβάζουμε για να θυμόμαστε, τα διαβάζουμε για να ζήσουμε χίλιες διαφορετικές πραγματικότητες, τα διαβάζουμε για να καταλάβουμε.

Από την άλλη, για πολλούς από εμάς, τα βιβλία δεν είναι ένα μέσο απόδρασης από την πραγματικότητα· δεν τα διαβάζουμε «για να ξεχνιόμαστε»: Αντίθετα, τα διαβάζουμε για να θυμόμαστε, τα διαβάζουμε για να ζήσουμε χίλιες διαφορετικές πραγματικότητες, τα διαβάζουμε για να καταλάβουμε, ακόμη και σε καταστάσεις κρίσιμες και τραγικές όπως αυτές που ζούμε σήμερα, «πώς φτάσαμε ως εδώ».

Διαβάζοντας λοιπόν τα βιβλία για τα οποία κάνουμε λόγο σήμερα, μια απάντηση στο ερώτημα «πώς φτάσαμε ως εδώ» ανιχνεύεται πρωτίστως στην ιστορία της Ρωσίας μετά την πτώση του σοβιετικού καθεστώτος – και μονάχα σε ένα δεύτερο επίπεδο σε λόγους και αιτίες που έχουν να κάνουν με την ευρύτερη Ιστορία της περιοχής και τη λεγόμενη «γεωπολιτική».

Ιδού λοιπόν, πολύ ευσύνοπτα, οκτώ βιβλία. Τα έξι από αυτά είναι βιβλία ιστορίας, έρευνας ή/και γεωπολιτικής, ενώ τα δυο είναι λογοτεχνικά βιβλία Ουκρανών συγγραφέων, ένα σχετικά πρόσφατο, το άλλο παλιότερο. Η λογοτεχνία άλλωστε στοχεύει στον μακρύ χρόνο.

Ο Τίμοθι Σνάιντερ είναι Αμερικανός ιστορικός, καθηγητής στο Γέιλ, ειδικευμένος στην Ιστορία της Ανατολικής Ευρώπης. Το βιβλίο του, Ο δρόμος προς την ανελευθερία: Ρωσία-Ευρώπη-Αμερική(μτφρ. Ανδρέας Παππάς, εκδ. Παπαδόπουλος), δεν αφορά τη σημερινή κρίση, έχει άλλωστε γραφτεί μερικά χρόνια νωρίτερα, αλλά φωτίζει τις αιτίες της, μέσα από μια παγκόσμια προοπτική. Το βιβλίο κυκλοφόρησε στην Ελλάδα πριν από τέσσερα χρόνια, κι ενώ στη Ρωσία ο Πούτιν ήταν πλέον ο αδιαμφισβήτητος (και μόνιμος) ηγέτης, ενώ στις Ηνωμένες Πολιτείες και στη Μεγάλη Βρετανία, η εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ από τη μία και το Brexit από την άλλη, σήμαναν τη ραγδαία υποχώρηση των δημοκρατικών θεσμών και της ενότητας του δυτικού κόσμου.

Ας μην ξεχνάμε επίσης ότι: Τόσο στην εκλογή Τραμπ, όσο και στο Brexit, οι Ρωσικές παρεμβάσεις ήταν διαρκείς και στοχευμένες. Παντού, σε όλη την Ευρώπη, και βεβαίως και στην χώρα μας, η Ρωσία του Βλάντιμιρ Πούτιν στήριζε τόσο ακροδεξιές όσο και ακροαριστερές δυνάμεις, με σκοπό τον διχασμό και την αποσταθεροποίηση των Δυτικών Δημοκρατιών. Δυστυχώς, όπως πλέον γνωρίζουμε, το έκανε με αρκετή επιτυχία.

Όπως είπα και νωρίτερα, για να κατανοήσουμε «πώς φτάσαμε ως εδώ», πρέπει πρωτίστως να διερευνήσουμε πώς γεννήθηκε, στήθηκε και επικράτησε απόλυτα το καθεστώς Πούτιν στην Ρωσία. Προς τούτο, διαθέτουμε και στη χώρα μας τρία εξαιρετικά βιβλία, που καλύπτουν πλήρως και διεξοδικά το ζήτημα.

Πρώτο, το βιβλίο του δημοσιογράφου Αρκάντι Οστρόφσκι Η επινόηση της σύγχρονης Ρωσίας: Η διαδρομή από την ελευθερία του Γκορμπατσόφ έως τον πόλεμο του Πούτιν (μτφρ. Θεοχάρης Αναγνωστόπουλος, εκδ. Επίκεντρο). Πώς μια χώρα που απελευθερώθηκε από εβδομήντα χρόνια σοβιετικής κυριαρχίας κατέληξε να είναι μία από τις μεγαλύτερες απειλές για τη Δύση και, πάνω από όλα, για το δικό της μέλλον;

Ως ξένος ανταποκριτής στην ίδια του τη χώρα, για τους Φαϊνάνσαλ Τάιμς, ο Οστρόφσκι υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας της σύγχρονης ιστορίας της Ρωσίας, και μέσα από πρωτότυπη έρευνα και συνεντεύξεις αποκαλύπτει τις ιδεολογικές συγκρούσεις, τους συμβιβασμούς και τους πειρασμούς που οδήγησαν στη σημερινή, επιθετική και ανελεύθερη Ρωσία.

Αν υπάρχει ένα βιβλίο που θα έπρεπε να έχει διαβαστεί μετά μεγίστης προσοχής απ’ όλους τους δυτικούς που βρίσκονται σε κρίσιμες θέσεις, αλλά κι από όλους εμάς που δεν μπορούμε να υποκρινόμαστε ότι δεν γνωρίζαμε τι συμβαίνει στην Ρωσία του Πούτιν, αυτό είναι το βιβλίο του παγκόσμιου Ρώσου πρωταθλητή στο σκάκι, Γκάρι Κασπάροφ Έρχεται χειμώνας: Γιατί πρέπει να αντιταχθούμε στον Βλαντιμίρ Πούτιν και στους εχθρούς του ελεύθερου κόσμου(μτφρ. Χάρις Μαραντζίδη, εκδ. Επίκεντρο).

Ήδη από το 2015, όταν κυκλοφόρησε το βιβλίο του Κασπάροφ στη Δύση, ο σπουδαίος σκακιστής και δημοκράτης μας προειδοποίησε για τους κινδύνους του πουτινισμού, καταδεικνύοντας πόσο επικίνδυνη για την παγκόσμια ειρήνη ήταν η αδράνεια που επέδειξε ο δυτικός κόσμος απέναντι στις μεθοδεύσεις της Ρωσίας του Πούτιν. Σήμερα, το ένα μετά το άλλο γράφονται άρθρα με τίτλους όπως «Έπρεπε να είχαμε ακούσει προσεκτικότερα τον Γκάρι Κασπάροφ». Πράγματι, έπρεπε. Αλλά και τώρα, η ανάγνωση του βιβλίου του είναι διαφωτιστική.

Αν όμως αναζητά κανείς να διαβάσει ένα πλήρες πορτρέτο του Ρώσου Προέδρου, εστιασμένο στην ιστορία και στην προσωπικότητα του μοιραίου ανθρώπου, τότε το βιβλίο που χρειάζεσαι είναι τούτο: Βλαντιμίρ Πούτιν: Ο άνθρωπος δίχως πρόσωπο, της δημοσιογράφου Μάσα Γκέσεν (μτφρ. Τιτίνα Σπερελάκη, εκδ. Πατάκη).

Είναι η εξιστόρηση της διαδικασίας μέσα από την οποία ένας χαμηλόβαθμος πράκτορας της KGB αναρριχήθηκε στην προεδρία της Ρωσίας. Από το 1999, τόσο η Ρωσία όσο και η Δύση αφέθηκαν να βλέπουν στο πρόσωπό του έναν προοδευτικό πολιτικό που θα έφερνε τη Ρωσία κοντά στη Δημοκρατία και την ελευθερία, ακόμα και όταν εκείνος ξήλωνε τα μέσα ενημέρωσης της χώρας και αποδεκάτιζε τους εύθραυστους μηχανισμούς της δημοκρατίας.

Μέσα σε ελάχιστα χρόνια, ουσιαστικά κάθε εμπόδιο για την αχαλίνωτη κυριαρχία του απομακρύνθηκε και κάθε αντίθετη φωνή φιμώθηκε, με τους πολιτικούς του αντιπάλους και τους επικριτές του να οδηγούνται είτε στην εξορία είτε… στον τάφο.

Πέρα όμως από την πρόσφατη Ιστορία της Ρωσίας, την άνοδο του Πούτιν στην εξουσία και τη διαμόρφωση του ολοκληρωτικού πουτινικού καθεστώτος, υπάρχει πάντα και η γεωπολιτική: Δηλαδή, οι ιστορικές και γεωγραφικές εκείνες συνιστώσες που δεν μπορείς να μην τις λάβεις υπόψη σου, είτε είσαι κράτος, είστε είσαι αναλυτής, είτε είσαι απλός σκεπτόμενος άνθρωπος. Τον Βρετανό Τιμ Μάρσαλ τον έχουμε παρουσιάσει ξανά εδώ στην Book Press, με αφορμή τα βιβλία του Αιχμάλωτοι της γεωγραφίας και Η δύναμη της γεωγραφίας (μτφρ. Σπυρίδων Κατσούλας, εκδ. Διόπτρα). Στο πρώτο, θα βρείτε μεταξύ πολλών άλλων μια σημαντική ανάλυση των λόγων που η Ρωσία είχε και έχει τέτοια εμμονή με την Κριμαία, ενώ στο δεύτερο, μια ευσύνοπτη αλλά βαθιά ανάλυση των ελληνοτουρκικών διαφορών. Όλα γραμμένα απλά και κατανοητά, με τη βοήθεια των σχετικών χαρτών.

Μια διευκρίνιση, όμως, για τους πολλούς λάτρεις της γεωπολιτικής ανάλυσης στη χώρα μας, που αρέσκονται να κοιτάνε το δάσος, ακόμη κι όταν αυτό καίγεται: Το γεγονός ότι η Ρωσία μπορεί να χρειάζεται απελπισμένα ένα λιμάνι σε θερμά νερά, δεν δικαιολογεί την βίαιη προσάρτηση εδαφών μιας άλλης χώρας ή τον βομβαρδισμό της. Στην εποχή μας, υπάρχουν ειρηνικοί τρόποι να λύνονται διαφορές ή να αποκτά κανείς δικαιώματα σε λιμάνια. Η γεωγραφία είναι ένα υπόβαθρο, χρήσιμο να το γνωρίζεις, αλλά δεν αποτελεί δικαιολόγηση για βαρβαρότητες.

Σε παρόμοια κατεύθυνση, ο δημοφιλής Γάλλος διεθνολόγος Πασκάλ Μπονιφάς δεν χρειάζεται συστάσεις. Πολλά βιβλία του κυκλοφορούν ήδη στα ελληνικά, όλα τους σχετικά με τις προκλήσεις της γεωπολιτικής. Εδώ, ο λόγος για ένα ιδιαίτερο βιβλίο του που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Πεδίο κι έχει τίτλο Άτλας Διεθνών Σχέσεων.

Η έκδοση περιλαμβάνει 100 επικαιροποιηµένους και κατανοητούς χάρτες, οι οποίοι δίνουν στους αναγνώστες τη δυνατότητα να στοχαστούν πάνω σε σημαντικές πλευρές των διεθνών σχέσεων, όπως και για τη σημερινή συγκυρία.

Ένα βιβλίο μεγάλο και πολυτελές, σε επιστημονική επιμέλεια του διεθνολόγου Σωτήρη Ντάλλη.

Τέλος, δυο Ουκρανοί λογοτέχνες έχουν έρθει μοιραία στην επικαιρότητα. Ο Αντρέι Κούρκοφ είναι γνωστός στη χώρα μας από τα μυθιστορήματά του στις εκδόσεις Καστανιώτη. Το τελευταίο του έχει τίτλο Ο τελευταίος έρωτας ενός Ουκρανού προέδρου(μτφρ. Σταυρούλα Αργυροπούλου), ενώ από μέρα σε μέρα θα κυκλοφορήσει το μυθιστόρημα «Γκρίζες Μέλισσες».

Και τα δύο, σχετίζονται με διαφορετικές πλευρές της ζωής στην Ουκρανία, μια χώρα που, ουσιαστικά, από το 2014 βρίσκεται σε ακήρυχτο πόλεμο.

Αντίστοιχα, την Κάτια Πετρόφσκαγια τη γνωρίσαμε στη χώρα μας μέσα από το βιβλίο της Νομίζω την έλεγαν Έστερ(μτφρ. Ντιάνα Ζαφειροπούλου, εκδ. Καπόν). Η Κάτια, γεννημένη και μεγαλωμένη στο σοβιετικό Κίεβο, ανακαλύπτει ότι προέρχεται από μια εβραϊκή οικογένεια που είχε τις ρίζες της στη Βιένη.

Μέσα από τις μνήμες των γονιών της, από ταξίδια στα μέρη όπου έζησαν οι πρόγονοί της και από εξονυχιστική έρευνα στα αρχεία ανασυνθέτει την οικογενειακή ιστορία, όπως αυτή εξελίχθηκε και διαμορφώθηκε μέσα από τις καταστροφές του 20ού αιώνα.