Η διαφορετική εκδοχή του «πολιτικού» στην τελευταία σοδειά αστυνομικών μυθιστορημάτων που κυκλοφόρησαν στα τέλη του ’24. Αντιδιαμετρικά αντίθετες απόψεις στους Μανσέτ, Έλροϊ, Πινιέιρο και Κιρίνο.
Γράφει η Χίλντα Παπαδημητρίου
Μια από τις φράσεις-κλισέ που χρησιμοποιούμε για το αστυνομικό είδος είναι πως αποτελεί το κατεξοχήν πολιτικό/κοινωνικό μυθιστόρημα του καιρού μας. Τι εννοούμε όμως όταν μιλάμε για πολιτικό/κοινωνικό; Στα μέσα του προηγούμενου αιώνα, η κυρίαρχη τάση των θεωρητικών ήταν να το χαρακτηρίζουν «προοδευτικό», ό,τι κι αν σημαίνει αυτό στην εποχή μας (και σε αντίθεση προς το ψυχροπολεμικό, συντηρητικό κατασκοπικό). Φυσικά υπήρχαν ανέκαθεν πολλές θεωρίες που αμφισβητούσαν την προοδευτικότητά του, με κύριο επιχείρημα ότι ο στόχος του είναι η αποκατάστασης της «καθησυχαστικής κοσμοθεωρίας» του συγγραφέα και των αναγνωστών. Στα αντίθετα επιχειρήματα συναντούμε την άποψη ότι τόσο στη ναζιστική Γερμανία, όσο και στη φασιστική Ιταλία, τα αστυνομικά βιβλία ήταν απαγορευμένα – τι απαντάμε όμως σε όσους χαρακτήριζαν ανελεύθερο το καθεστώς της Κούβας, στην οποία το υπουργείο Πολιτισμού ενθάρρυνε τη συγγραφή αστυνομικών μυθιστορημάτων σαν τρόπο περιφρούρησης της επανάστασης;
«Γιατί τα αστυνομικά μυθιστορήματα είναι αριστερά και τα θρίλερ δεξιά;»
Τον 21ο αιώνα, όλα τα θεωρητικά θέματα ξαναμπαίνουν επί τάπητος. Η ηθική του Ρέιμοντ Τσάντλερ είναι η ηθική του λευκού, μεσοαστού μισογύνη, αν κοιτάζουμε τα πράγματα από την απόσταση του χρόνου. Ενώ η Άγκαθα Κρίστι προάγει το αδιατάρακτο της αυστηρά ταξικής κοινωνίας. Ίσως. Οι γυναίκες και οι άντρες συγγραφείς, ήδη από τα τέλη του 20ου αιώνα, εμπλούτιζαν τη θεματολογία τους με τα καινούργια, τότε, ζητήματα της ενδοοικογενειακής βίας, του πολιτισμικού αποκλεισμού των μειονοτήτων, των στερεοτύπων της πατριαρχίας, της ανάκτησης και επαναδιαπραγμάτευσης του παρελθόντος από τους συγγραφείς των πρώην αποικιών.
Σε ένα άρθρο της Βαλ ΜακΝτέρμιτ από το 2015, συναντάμε τον προβοκατόρικο τίτλο: «Γιατί τα αστυνομικά μυθιστορήματα είναι αριστερά και τα θρίλερ δεξιά;» Το επιχείρημά της ήταν «ότι η αστυνομική λογοτεχνία, είτε police procedural είτε detective novel, δίνει φωνή σε ανθρώπους που δεν έχουν τη δική τους, παγιωμένη θέση στον κόσμο –μετανάστες, σεξεργάτριες, φτωχούς, ηλικιωμένους. Τα θρίλερ, από την άλλη, τείνουν προς τον συντηρητισμό, πιθανότατα επειδή η εγγενής απειλή που περιέχουν είναι η ανατροπή του κόσμου, η ιδέα ότι χάνεις ό,τι είναι σημαντικό για σένα» [1].
Είναι η ανάγκη να επεξεργαστούμε ξανά τις έννοιες «πολιτικό», «κοινωνικό» και «προοδευτικό», για να εντοπίσουμε τις καινούργιες ενδιαφέρουσες τάσεις του αστυνομικού είδους, το οποίο εξελίσσεται ανεξάρτητα από τις δικές μας ιδεολογικές εμμονές.
Όλα αυτά, και πολλά άλλα, γράφονται με αφορμή μια σοδειά αστυνομικών μυθιστορημάτων, νεότερων ή παλαιότερων που κυκλοφόρησαν στα τέλη του 2024. Το κοινό τους στοιχείο είναι η διαφορετική εκδοχή του πολιτικού που εκπροσωπεί το καθένα. Θα προσπαθήσω να τοποθετήσω στο ίδιο αφιέρωμα τον Ζαν-Πατρίκ Μανσέτ και τον Τζέιμς Ελρόι, με άξονα τις αντιδιαμετρικές πολιτικές απόψεις τους – που καταλήγουν στην ίδια ματαίωση και απογοήτευση από τις μεταπολεμικές φιλελεύθερες κοινωνίες. Την πολιτικοποιημένη Αργεντίνα Κλαούδια Πινιέιρο δίπλα στην Ιαπωνίδα Νατσούο Κιρίνο, η οποία εισήγαγε στους προβληματισμούς για τη θέση της γυναίκας στη σύγχρονη κοινωνία την αμφισβητούμενη έννοια της αυτοδικίας.
«Η δυνατότητα του αστυνομικού είδους (crime fiction genre) να ξεσκεπάζει και να αποκαλύπτει τα διάφορα είδη καταπίεσης και τις καταχρήσεις της εξουσίας, όπως επίσης η ικανότητά του να στηρίζει υφιστάμενες κοινωνικές και πολιτικές συμφωνίες, στοιχειοθετείται περαιτέρω από την απόλυτη ποικιλία των ενδιαφερόντων και της θεματολογίας του είδους, είτε εστιάζει τις επιπτώσεις της αποαποικιοποίησης ή στον χαρακτήρα και τις συνέπειες των περιβαλλοντικών εγκλημάτων, ειδικά εκείνων που διαπράττουν οι κυβερνήσεις σε συνεργασία με τις πολυεθνικές εταιρείες». [2]
Το συμπέρασμα, αν χρειαζόμαστε οπωσδήποτε κάτι τέτοιο, είναι η ανάγκη να επεξεργαστούμε ξανά τις έννοιες «πολιτικό», «κοινωνικό» και «προοδευτικό», για να εντοπίσουμε τις καινούργιες ενδιαφέρουσες τάσεις του αστυνομικού είδους, το οποίο εξελίσσεται ανεξάρτητα από τις δικές μας ιδεολογικές εμμονές.
Η υπόθεση Ν’Γκούστρο, του Ζαν-Πατρίκ Μανσέτ (μτφρ. Σταύρος Παπασταύρου, εκδ. Άγρα)
«Μια ελαφρώς συγκαλυμμένη αναδιήγηση της απαγωγής και δολοφονίας του Μεχντί Μπεν Μπαρκά, ριζοσπαστικού αντιπάλου του βασιλιά Χουσεΐν Β’ του Μαρόκου, που συνέβη το 1965. Εδώ όμως έχουμε απλώς το σκηνικό μιας προσωπογραφίας, γραμμένης από τον Ζαν-Πατρίκ Μανσέτ σε πρώτο πρόσωπο (με κάποιους απόηχους από το μυθιστόρημα του Τζιμ Τόμσον Ο δολοφόνος μέσα μου), ενός ανθρώπου που στερείται την ικανότητα να δει τον εαυτό του όπως είναι πραγματικά, σαν επίδοξο μηδενιστή δηλαδή, που δεν έχει καν τη δύναμη να εξελιχθεί σε ολοκληρωμένο φασίστα».
Το πρώτο μυθιστόρημα του Ζαν-Πατρίκ Μανσέτ είναι ό,τι πιο μαύρο κι απαισιόδοξο έγραψε ο δημιουργός του neopolar. Απογοητευμένος από τις πολιτικές εξελίξεις που ακολούθησαν τον Μάη του ’68, ενδιαφέρεται κυρίως να ρίξει φως «στην αφόρητη πραγματικότητα της Πέμπτης Δημοκρατίας του Ντε Γκωλ – στην τεχνοκρατική της απανθρωπιά, στον εμπορευματικό της φετιχισμό, στην υπόγεια βία της. Κάθε χαρακτήρας στο έργο του Μανσέτ είναι σύμπτωμα ενός άρρωστου κόσμου, ιδωμένου σε κοντινό πλάνο, θαρρείς με τηλεφακό ή με κιάλια». [3]
Ο μυθιστορηματικός Ν’Γκούστρο πρέπει να φύγει από τη μέση, για να μην ανατραπούν οι παγκόσμιες ισορροπίες της γεωπολιτικής σκακιέρας, όπως χρειάστηκε να φύγει από τη μέση ο Μπεν Μπαρκά, και λίγο νωρίτερα ο έτερος δολοφονημένος, πρώτος εκλεγμένος πρωθυπουργός του Κογκό, Πατρίς Λουμούμπα. Η ιδιαίτερα κατατοπιστική εισαγωγή του Αμερικανού συγγραφέα Γκάρι Ιντιάνα βοηθά τον Έλληνα αναγνώστη να μπει στο κλίμα της εποχής και να θυμηθεί τα εγκλήματα της γαλλικής εξωτερικής πολιτικής όλη τη μεταπολεμική περίοδο, εγκλήματα που σχετίζονταν άμεσα με τις παγίδες που άφησαν οι αποικιοκράτες, φεύγοντας από τον Τρίτο Κόσμο.
Αντιστεκόμενος σε κάθε ιδέα ηρωοποίησης των χαρακτήρων του, ο Μανσέτ θυμίζει τον Καμύ περισσότερο από κάθε άλλη φορά. Και είναι σαν να λέει ότι η απουσία κάθε ελπίδας ίσως να είναι μια καλή αρχή.
Οι γητευτές, του Τζέιμς Ελρόι (μτφρ. Αντώνης Καλοκύρης, εκδ. Κλειδάριθμος)
«Λος Άντζελες, 4 Αυγούστου 1962. Η πόλη βράζει εξαιτίας του καύσωνα. Η Μέριλιν Μονρόε πεθαίνει από υπερβολική δόση βαρβιτουρικών. Μια στάρλετ σε ταινίες β΄ διαλογής πέφτει θύμα απαγωγής. Η υπερτιμημένη Αστυνομία του Λος Άντζελες αντιδράει υπερβολικά. Ο αρχηγός της Αστυνομίας Μπιλ Πάρκερ θέλει να κερδίσει κάτι από την υπόθεση. Η ιστορία της Μονρόε δείχνει πολλά υποσχόμενη. Καλεί τον Φρέντι Ότας.
Τον Φρέντι Ο. που κάνει ό,τι γουστάρει: βρόμικος πρώην μπάτσος, τοξικομανής και εκβιαστής, που ζει σύμφωνα με το μότο «Η ευκαιρία είναι αγάπη». Ο Φρέντι πιάνει δουλειά. Αντιλαμβάνεται ότι ο θάνατος της Μέριλιν και η απαγωγή της στάρλετ αποτελούν έναν δηλητηριώδη γρίφο που μόνο ο ίδιος έχει τα κότσια και το μυαλό να ξεδιαλύνει. Τον παρακολουθούμε να συντρίβει όσους στέκονται εμπόδιο στην αναζήτηση της αλήθειας. Τον παρακολουθούμε να τρυπώνει στον ψεύτικο ηλιόλουστο κόσμο του Τζακ και του Μπόμπι Κένεντι. Τον παρακολουθούμε να παραπαίει και να προσπαθεί να πιαστεί από μια αγάπη που υπερβαίνει το ευκαιριακό. Τον παρακολουθούμε να ακολουθεί την τελευταία παράσταση της Μέριλιν Μονρόε σε ένα εφιαλτικό Λος Άντζελες και να έρχεται αντιμέτωπος με τη δική του συνενοχή και τη δική του μανιασμένη τρέλα.
Είναι το καλοκαίρι του ’62. Και ο Φρέντι Ο. έχει ένα καυτό ραντεβού με την ιστορία. Η ατμόσφαιρα μυρίζει μπαρούτι».
Ο Τζέιμς Ελρόι παραμένει προσκολλημένος στην τριακονταετία μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο και στον κόσμο της κινηματογραφικής βιομηχανίας. Ακολουθώντας τον ήρωα του Πανικού, Φρέντι Ότας, ένα ανθρώπινο σκουπίδι που διαπράττει κάθε λογής πταίσματα, εγκλήματα και κακουργήματα, συναντάμε μερικά από τα πιο λαμπερά πρόσωπα των αρχών της δεκαετίας του ’60: τον Τζον Κένεντι και τον αδερφό του, Ρόμπερτ, τον Έντι Φίσερ και τον Πίτερ Λόφορντ, τη Μέριλιν Μονρόε. Και καθώς ο στόχος του συγγραφέα είναι να απομυθοποιήσει πλήρως τους πάντες, τα καταφέρνει άψογα. Οι Γητευτές θα μπορούσαν να είναι βιβλίο με τα πιο σιχαμερά κουτσομπολιά του Χόλυγουντ, αν ο καταιγιστικός ρυθμός των πληροφοριών δεν έβγαζε νοκ άουτ τον αναγνώστη. Η χαοτική εξέλιξη της πλοκής, οι αμέτρητες ασήμαντες λεπτομέρειες, τα πρόσωπα που εμφανίζονται κι εξαφανίζονται από την ιστορία – ο Ελρόι το καταλαβαίνει αυτό, και στο τέλος του βιβλίου έχει βάλει ένα ίντεξ με τα ονόματα και μερικές πληροφορίες για το καθένα.
Το βιβλίο δεν προσφέρει καμία κάθαρση στο τέλος, ο Ελρόι απολαμβάνει την επιβεβαίωση ότι οι άνθρωποι είναι εγγενώς κακοί, βίαιοι και αμαρτωλοί, ικανοί για το χειρότερο. Δηλωμένος συντηρητικός, χριστιανός, μισάνθρωπος και μισογύνης, ο συγγραφέας σε κατεβάζει στην προσωπική του κόλαση και σε παρατάει σύξυλο. Έχει όλα τα χαρακτηριστικά για να γίνει –σε μένα, τουλάχιστον– απεχθής, αλλά σου τινάζει τα μυαλά στον αέρα με την αφηγηματική μαεστρία του, την κοφτή γραφή, τις λεπτομερείς περιγραφές εσωτερικών χώρων, την ακρότητα της βίας και της αρρώστιας που σου πετάει στα μούτρα.
Καταλήγω στην αφετηρία: ένας συγγραφέας δεν είναι ανάγκη να σου είναι συμπαθής. Ούτε να έχει τη ίδια ιδεολογία με σένα (αν και δεν μπορώ να παρακάμψω το γεγονός ότι αποκαλεί δικτάτορα τον Πατρίς Λουμούμπα). Μερικές φορές η χειρουργική ανατομή της κοινωνίας από άλλη σκοπιά, ίσως να είναι εξίσου χρήσιμη (και απολαυστική) με την «προοδευτική» οπτική της.
Μπέτι Μπου, της Κλαούδια Πινιέιρο (μτφρ. Ασπασία Καμπύλη, εκδ. Carnivora)
Στο υπερπολυτελές Κλουμπ δε Κάμπο Λα Μαραβιγιόσα, μια κλειστή και αυστηρά φρουρούμενη κοινότητα πλουσίων, βρίσκεται σφαγμένος ο επιχειρηματίας Τσασαρέτα. Με τον ίδιο τρόπο που είχε δολοφονηθεί η σύζυγός του, τρία χρόνια νωρίτερα. Κι εδώ μπαίνουν στην πλοκή τρεις τελείως διαφορετικοί άνθρωποι: η πρώην επιτυχημένη συγγραφέας αστυνομικών βιβλίων Νούριτ Ίσκαρ, ο παλαίμαχος δημοσιογράφος του αστυνομικού ρεπορτάζ Χάιμε Μπρένα, που έχει ξεπέσει να γράφει τα ασήμαντα κοινωνικά άρθρα της εφημερίδας Ελ Τριμπούνο, και ο ανώνυμος «μικρός» του αστυνομικού ρεπορτάζ της ίδιας εφημερίδας.
Ωστόσο, στο λάτιν νουάρ, όπως είναι η Μπέτι Μπου, δεν μας απασχολεί το whodunit, ούτε καν το whydunit. Όπως αναφέρει ο Ανδρέας Αποστολίδης στο βιβλίο του Λάτιν Νουάρ, «οι δικτατορίες ανήκουν πια στο παρελθόν, αλλά το σύστημα που τις εξέθρεψε παραμένει». «Το μυθιστόρημα που δημιουργήθηκε νότια του Ρίο Γκράντε», συνοψίζει ο Χουάν Σαστουράιν στο ίδιο βιβλίο, «είναι ποιοτικά διαφορετικό, ειδικά από εκείνο της Ευρώπης. Νότια του Ρίο Γκράντε είναι πολύ δύσκολο για τον ντετέκτιβ, για όσους επιχειρούν να αποδώσουν δικαιοσύνη, να σχετιστούν με την αστυνομία». «Δεν υπάρχει τελική αλήθεια σε αυτά τα μυθιστορήματα και πολύ συχνά οι έρευνες δεν καταλήγουν πουθενά. Οι εγκληματίες δεν αποκαλύπτονται, δεν τιμωρούνται ποτέ, ούτε καν προσάγονται στη δικαιοσύνη. Όμως ο ντετέκτιβ προσπαθεί τουλάχιστον. Παρότι ξεζουμισμένος ή κυνικός, αποτελεί την ελπίδα ότι εκείνος θα συνεχίσει να ψάχνει για την αλήθεια».
Με αφορμή το συγκεκριμένο έγκλημα, η Πινιέιρο ανατέμνει τη σύγχρονη αργεντίνικη κοινωνία, με τις τεράστιες οικονομικές αντιθέσεις, χωρίς να μας πνίγει με πληροφορίες. Βάζοντας στο κέντρο της πλοκής και της αφήγησης μια γυναίκα-συγγραφέα, η οποία σε συνεργασία με τον παλιό δημοσιογράφο θα αναζητήσει τις κρυμμένες αλήθειες – αφού η αλήθεια δεν είναι ποτέ μία και μοναδική. Η ματιά της Πινιέιρο διεισδύει στις ζωές των ταπεινών ανθρώπων με τρυφερότητα, και η φεμινιστική ματιά της ερμηνεύει τη ζωή στο Μπουένος Άιρες, την παθολογία που κρύβεται στα ιδιωτικά προάστια. Και καθώς τα εγκλήματα πολλαπλασιάζονται, η ιστορία απλώνεται στον κοινωνικό ιστό της μεγαλούπολης που πετάει έξω τους μη προνομιούχους: φτωχούς, ηλικιωμένους, εργάτες, καθαρίστριες.
Η πολιτική στάση της Πινιέιρο και των ηρώων της είναι η επιλογή της ανθρωπιάς και της κατανόησης του καινούργιου, όσο κι αν δυσκολεύει αυτό.
Out, της Natsuo Kirino (μτφρ. Γωγώ Αρβανίτη, εκδ. Μεταίχμιο)
Στο περιθώριο της γυαλιστερής ζωής του Τόκιο, τέσσερις γυναίκες εργάζονται με μερική απασχόληση στη νυχτερινή βάρδια ενός εργοστασίου παρασκευής έτοιμων γευμάτων. Όταν μία εξ αυτών, η Γιαϊόι θα δολοφονήσει τον βίαιο, άπιστο και τζογαδόρο σύζυγό της, θα ζητήσει τη βοήθεια των άλλων τριών γυναικών για να ξεφορτωθεί το πτώμα του. Το σχέδιο πετυχαίνει αρχικά, στη συνέχεια όμως ό,τι μπορεί να πάει στραβά, θα πάει πιο στραβά ακόμα. Συγχρόνως, ένας σκοτεινός βιαστής κυκλοφορεί γύρω από το εργοστάσιο, εντείνοντας τον τρόμο που αποπνέει η ιστορία.
Το Out σόκαρε την ιαπωνική κοινωνία, οι κριτικοί το χαρακτήρισαν: απρόβλεπτο, ενοχλητικό, ανελέητο, βίαιο και υπνωτιστικό. Αν σκεφτούμε ότι η Ιαπωνία βρίσκεται στην 118η θέση (σε σύνολο 146 χωρών) στην κατάταξη που αφορά τις κοινωνικές και οικονομικές διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα, οι ηρωίδες του Out δεν αποτελούν την εξαίρεση αλλά μάλλον τον κανόνα στη δεύτερη πιο αναπτυγμένη οικονομικά χώρα του πλανήτη. Το ενδιαφέρον εδώ βρίσκεται στην πλήρη ανατροπή των στερεότυπων περί γυναικείας αδυναμίας και στην ατιμωρησία για τη δολοφονία και τη συγκάλυψή της. Στον αντίποδα της femme fatale, οι τέσσερις ηρωίδες οδηγούνται στην καταστροφή από τους βίαιους και παραβατικούς συντρόφους τους, αλλά καταφέρνουν να επιβιώσουν.
Σκοτεινό και ιδιαίτερα βίαιο, το Out θα μπορούσε να ενταχθεί στο ύφος του φεμινιστικού τρόμου που χαρακτήρισε το Σαράκι της Λάιλα Μαρτίνεθ (διαβάστε περισσότερα εδώ), αν και η Kirino προηγήθηκε μια 25ετία. Το βιβλίο επανεκδόθηκε πρόσφατα για τρίτη φορά από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, και τώρα πια μπορεί να διαβαστεί από μια καινούργια οπτική – καιρός να απαλλαχτούμε από την ιδεοληψία ότι το εναλλακτικό αστυνομικό πρέπει να έχει ως ηρωίδες γυναίκες που είναι copy-paste των σκληρών μάτσο μπάτσων ηρώων.
1. The politics of crime fiction, Michael Nieman, CrimeReads, 2018
2. Crime fiction and politics, Jose V. Saval. 2020
3. Απόσπασμα από την εισαγωγή του συγγραφέα Γκάρι Ιντιάνα, για την αγγλική μετάφραση του βιβλίου το 2021, από τις εκδόσεις NYRB
* Η ΧΙΛΝΤΑ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ είναι συγγραφέας και μεταφράστρια. Το νέο της αστυνομικό μυθιστόρημα «Κομπολόι στο χώμα» αναμένεται την άνοιξη από τις εκδ. Μεταίχμιο.
Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.
